U nekoliko nastavka predstavljamo tekst akademika Enesa Karića “Ulema i nezina uloga u historiji” koji je napisao kao predgovor u knjizi Leksikon bošnjačke uleme
3. “Islamsko srednjovjekovlje“ kao doba sistemskog osnivanja medresa i širenja staleža uleme
“Kršćansko srednjovjekovlje“ i “islamsko srednjovjekovlje“ imaju svoje sličnosti i razlike. Jedna od sličnosti je velika uloga ili društveni upliv svećenstva u “kršćanskom“ i pripadnika uleme u “islamskom srednjovjekovlju“. Ipak, potrebno je razlikovati stalež uleme od svećeničkih staleža, npr. u pravoslavlju, katoličanstvu i sl. Pripadnici uleme nemaju sacerdotalne ili svete prerogative posredništva u vjeri. Za pripadnike uleme nikad se nije vezivao sacerdotalizam.17 Temeljna zadaća staleža uleme jeste objašnjavanje vjere islama znanjem i lijepim ćudorednim i moralnim primjerom. Od pripadnika uleme očekivala se učenost i ćudoredno činjenje. Već u IX i X stoljeću muslimanska društva Bliskog i Srednjeg istoka bila su premrežena djelovanjem velikog broja ljudi koje je obilježavao status ili pripadništvo staležu koji se tada općenito naziva ulema. Sāmo osnivanje medresa (madāris),18 a prije medresa osnivanje džamija, doprinijelo je brzom širenju staleža uleme. Sela, naselja, gradski kvartovi, oaze, pustinjska prebivališta plemena, trgovišta… imala su svoje vjerske znalce, alime ili ulemu.
Prema jednoj opsežnoj monografiji (Lumières de la sagesse – Écoles médiévales dʼOrient et dʼOccident) posvećenoj, kako sam naslov kaže, srednjovjekovnim školama na Istoku i na Zapadu,19 jasno se ukazuje da između škola u ranom Srednjem vijeku i današnjih univerziteta na Istoku i na Zapadu počivaju znamenite medrese islamskoga svijeta. Ova sorbonska monografija ističe da je IX stoljeće bilo najvažnije u afirmiranju muslimanskih medresa. Nekako tada se najvažniji učenjak (ʻālim) u medresama počinje sve više zvati profesor (mudarris). U tadašnjem sistemu obrazovanja ulema je nizove medresa vješto povezivala sa bibliotekama, kućama istaknutih mecena, džamijskim zdanjima i njihovim arhitektonskim ansamblima. Zahvaljujući brzom razvoju lanaca dobrotvornih zadužbina ili vakufa, medrese, tekije i sufijski hosteli pospješili su daljnji razvoj staleža uleme, a, opet, ulema je širenjem vakufa pogodovala razvoju gradova i općem urbaniziranju tadaš- njih društava. Vremena X i XI stoljeća svjedoče procvatu medresa na Bliskom i Srednjem istoku. Slavni Iranac Nizamul-Mulk (umro 1092), glavni seldžučki vezir, osniva takozvane “sistemske medrese“ (ili nizāmijje). Tu već medrese velikih gradova stiču obrise univerziteta u drugoj polovini XI stoljeća, bivaju utemeljene u nekoliko važnih središta zapadnog Irana i u Iraku. Najpoznatija medresa ili Nizāmijja bila je u Bagdadu. Od vremena slavnog Iranca Nizamul-Mulka pa do kraja XV stoljeća potrajalo je zlatno doba medresa i staleža uleme. Od Maroka i Feza pa do Indije i Delhija nije bilo nijednog velikog naselja sa statusom grada, a da nije imalo medresu.20 Ovaj procvat medresa bio je i sinhroni procvat ulemanskih staleža različitih profila: komentatora Kurʼana, učenjaka Tradicije, pravnika, muftija, kadija, sufijskih šejhova, teologa, specijalista iz mudronosne književnosti, ljekara i filozofa, prenositelja priča… Naravno, bilo je epoha u kojima se ulema povezivala sa vjerskim, a književnici (udabāʼ) sa “sekularnim“ ili “svjetovnim“ tekstovima, te se na ʻulamāʼ – udabāʼ gledalo kao na dvije oprečnosti. Ipak, dolazile bi druge epohe u kojima su se te oprečnosti brisale i zaboravljale. Ulemanska zanimanja su se granala, ali su ona sva svoja profiliranja imala u tradicionalnim školama, medresama, bila su vezana za glavne tradicionalne nauke islama (tefsir, hadis, fikh, akaid, kelam, arapski jezik sa pomoćnim grama- tičkim, stilističkim, semantičkim, prozodijskim… disciplinama itd.) i njima disciplinarno bila obilježena.
Od VIII do XV stoljeća u Bagdadu su se pojavile i djelovale slavne medrese i visoka učilišta: Tutušijja, Nizāmijja, Mustansirijja, medresa šejha Abdulkadira el-Džīlānija, Bešīrijja, Fahrijja, Ešrefijja (za specijalizirani studij hadisa), itd. Na zapadu tradicionalnih muslimanskih zemalja, u marokanskom gradu Fezu, bile su poznate medrese es-Seffārīn i el-Karavijjīn, koje na svoj način djeluju i danas, a el-Karavijjīn je u svijetu poznati tradicionalni univerzitet. U Heratu (da- našnji Afganistan) bazirana je znamenita medresa Gijāsijja, dok su npr. u Jerusalemu dugo vremena aktivne medresa Sejfijja i medresa u džamiji el-Aksā. U iranskom gradu Kirmanu djelovale su dvije poznate medrese, Kutbijja i Sulta- nijja, slavni anadolski grad Konja opisuje se sa svojom medresom Karataj, itd. Najsvetiji grad islama, Mekka, imala je svoje slavne tradicionalne medrese: Arsūfijja, Muzafferijja, te tri ribata: ed-Dimaškijja, el-Hātūn, ez-Zāhirijja. U Medini su djelovale medrese Šihābijja i Dīvāniš-Šāfiʻijja. Grad Mosul (u današnjem Iraku) znamenit je po svojoj medresi Bedrijji, itd., dok se iranski grad Nišapur ponosio slavom najmanje triju medresa: Bejhāʼijjom, Nizāmijjom i medresom koja je bila smještena u tamošnjoj Velikoj džamiji. Gradovi Sivas, Taʻizz, Tlemsen, Tunis, Zendžan… imali su mnoge medrese.
Izvori bilježe da su dva velika halifska središta, Kairo i Damask, imali najviše medresa, te su time bili i najveća rasadišta ulemanskih staleža. U Kairu je tokom “islamskog srednjovjekovlja“ djelovalo preko dvadeset znamenitih medresa, između ostalih: Šejhūnijja, Ešrefijja, Kamhijja, Hidžāzijja, Sargatmišijja, te velika džamija al- Azhar kao islamski univerzitet koji živi preko hiljadu godina i koji je izvršio golemi utjecaj na profiliranje uleme u vrijeme dinastija: Fatimija, Ejubija, Mameluka i Osmanlija, te u doba kolonijalizma. Uz Kairo, također je i Damask stoljećima privlačio veliki broj studenata u svoje medrese po imenu: el-Fādilijja (koja je imala specijalizirane koledže za visoke studije hadi- sa), Adilijja, Bedrāʼijja, Dijāʼijja, Džūzijja, Ume- rijja, Muʻazzamijja, Nūrijja el-Kubrā, Kālidžijja, Sādirijja…
U Iranu nakon dolaska Safavija (1501–1736) na vlast i općeg širenja šiizma u toj zemlji dolazi do osnivanja velikih šiijskih središta učenosti. Danas se, jednako kao i u prošlosti, ističe grad Kom kao najvažniji centar.
U medresama od IX do XV stoljeća ustanovljen je tradicionalni kurikulum, izučavani su predmeti: tefsir (tumačenje Kurʼana), hadis (Poslanikova tradicija), akaid (načela islamskog vjerovanja, dogmatika), kelam (islamska teolo- gija), fikh (islamsko pravo) itd., zatim pomoćni predmeti u razumijevanju tekstova na arapskom (naḥw – gramatika, maʻānī – semantika, bayān wa badīʻ – stilistika, balāġah – retorika itd). Vremenom ovi su predmeti postali i jedini koji su se izučavali u medresama, medrese su postale tradicionalne i umnogome “konzervativne“ škole, bilo je zanemareno proučavanje filozofije, logike i sličnih predmeta. Kad je posrijedi matematika, astronomija, alkimija itd. izučavane su u medresama velikih gradskih središta, ali je češći slučaj bio da su znamenite mecene osnivale zasebne medrese u kojima je težište bilo na izučavanju matematike, medicine, astronomije, alkimije itd. Takve posebne škole su bile u Bagdadu, u Meragi, Kairu, Damasku… Naprimjer, znamenite halife Harun er-Rešid (vl. 786–809) i el-Meʼmun (vl. 813–833) podsticali su izučavanje matematike, medicine, filozofije, astronomije, alkimije… El- Meʼmun je 830. godine utemeljio Baytu l-ḥikmah (“Kuću mudrosti“) kao specijalističku školu za izučavanje filozofije i prevođenje (poglavito grčkih) djela iz filozofije, matematike, medicine, astronomije itd. 21
17. Sacerdotalizam je učenje ili nazor da se odrješenje čovjeka od grijeha mora odvijati posredovanjem svećenika i njegovih svećeničkih moći. Smatra se da sve- ćenički stalež vodi porijeklo od Aronovih svećenika (Stari zavjet).
18. Utemeljeni podaci, informacije o kurikulumu i ana- lize o značaju medresa (madāris) mogu se naći u: Ebrahim Moosa, What is a Madrasa?, The University of North Carolina Press, 2015.
19. Usp. Lumières de la sagesse – Écoles médiévales dʼOrient et dʼOccident (Svjetla mudrosti – Srednjovje- kovne škole Istoka i Zapada), Publications de la Sor- bonne, Institut du Monde Arabe, Paris, 2013.
20. Usp. naš tekst “Svjedočanstvo sa Sorbone o medresa- ma“, Oslobođenje, 7. juni 2014. godine (u subotnjem dodatku “Pogledi“).
21. Napominjemo da su esnafi i cehovi bliskoistočnih gradova imali svoje zanatske škole, u kojima su izu- čavane discipline i vještine potrebne u mnoštvu nji- hovih obrta i zanimanja.
